روز جهانی معلولان؛ روز بزرگ‌ترین اقلیت اجتماعی جهان
در روز جهانی توانخواهان می‌توان به زندگی و شرایط یک میلیارد نفری اندیشید که معلولیت جسمی یا ذهنی، دیواری مجازی بین آنها و دیگران کشیده است. آنها با دیگران برابرند اما به دلیل وضعیت خاص، سزاوار حقوق بیشتری هستند.
حدود ۱۵درصد جمعیت جهان به معلولیت در اشکال و درجات مختلف دچارند. معلولیت لایه‌ها و جلوه‌های آشکار و پنهانی دارد اما عموما جنبه‌های مرئی و ملموس چون نقص عضو، ناتوانی حرکتی، ویلچرنشینی، نابینایی یا ناشنوایی به عنوان معلولیت لحاظ می‌شوند.
خانم مارگارت چان، مدیر سازمان بهداشت جهانی در پیام خود در سال ۲۰۱۴ به مناسبت روز جهانی معلولان گفت «در این روز باید به شرایط این یک میلیارد نفر اندیشید و در درجه اول دیوارکشی بین “ما” و “آنها” را از میان برد.»
مارگارت چان یاد‌آوری کرد که معلولیت بخشی از شرایط بشری است؛ این که هر یک انسان‌ها به نوعی و به درجه‌ای و در زمانی از زندگی خویش دچار معلولیت هست یا خواهد شد.
سازمان بهداشت جهانی می‌گوید متجاوز از یک میلیارد و یکصد میلیون معلول در در دنیا از مشکلات ارتباطی در سطح خانواده و اجتماع، محرومیت‌های آموزشی یا شغلی و تبعیض‌های مختلف در رنجند. ۸۰ درصد این عده در کشورهای جهان سوم یا در حال توسعه زندگی می‌کنند: مناطقی که معمولا ساختارها و بسترهای کافی تامین سلامت و خدمات اجتماعی برای همگان در آنها محدود است؛ چه رسد به اقلیت توانخواهان.
سازمان ملل، نهادهای حقوق بشری و موسسات حامی توانخواهان می‌گویند معلولان به دلیل انسان بودن، از کلیه حقوق برخوردارند و به دلیل وضعیت خاص، شایسته حقوق بیشتری هستند.
در قرون گذشته، معلولان قربانی عقب ماندگی فکری، تعصب و خرافات بودند و طرد و لعن می‌شدند. در دورانی آنها را در نوانخانه‌ها نگاه می‌داشتند و پنهان‌شان می‌کردند. نزدیک‌ترین زمان: دوران ناسیونال سوسیالیسم هیتلری و آن گاه که ده‌ها هزار نفر از معلولان را تحت عنوان پاکسازی نژادی و ژنتیکی کشتند.
از نظر پزشکی می‌توان گفت هیچ انسانی بی‌نقص نیست و هر کس درجه‌ای از معلولیت ذهنی یا جسمی در خود دارد. معلولیت نسبی در میانسالی و کهنسالی اجتناب‌ناپذیر است. طبق آمار یک سوم افراد بالای ۷۵سال دچار معلولیتهای حرکتی، افت شنوایی، بینایی، ضعف حافظه و اختلالات رفتاری می‌شوند.
معلولیتهای پنهان اغلب در نظر گرفته نمی‌شوند. در روز جهانی معلولان می‌توان از این فرصت برای جلب توجه عمومی به وضعیت افرادی استفاده کرد که دچار معلولیتهای ناپیدا و خفیف هستند: کندی ذهنی و حرکتی، کم‌‌توانی، کم‌شنوایی، نابینایی، ناشنوایی و …
احترام به تفاوت‌ها و پذيرش اشخاص دارای معلوليت به عنوان بخشی از تنوع انسانی و بشری، یکی از بندهای کنوانسیون جهانی حقوق معلولان است که در سال ۲۰۰۶ تصویب شد.
حقوق اجتماعی توانخواهان
در کنوانسیون جهانی حقوق معلولان، روی حق آموزش، حق کار، حق داشتن سطح مناسب زندگی، حق مشارکت در زندگی سیاسی و اجتماعی و حق مشارکت در زندگی فرهنگی توانخواهان تاکید شده است. ضامن اجرای چنین حقوقی در کشورهایی چون آلمان، قوانین و یا تشکل‌های مردم‌نهاد هستند.
در آلمان بر اساس قانون، سهمیه‌ای ۵ درصدی برای استخدام معلولان در ادارات دولتی و خصوصی در نظر گرفته شده است. در بسیاری آگهی‌های استخدام نیز نوشته می‌شود که افراد معلول در صورت تساوی تخصص و مهارت نسبت به سایر متقاضیان از اولویت برخوردارند. کارفرمای بخش خصوصی در آلمان نیز مشوقی چون معافیت مالیاتی برای استخدام متقاضیان توانخواه دارد. بيش از ۲۵۰ هزار نفر از افراد کم‌توان ذهنی درکارگاه‌های مخصوصی درآلمان مشغول کارند که تعدادشان در سطح کشور به ۷۰۰ کارگاه بالغ می‌شود.
بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۰، شمار معلولان ایرانی یک میلیون نفر ثبت شده است. تفکیکی از نظر شکل معلولیت و درجه آن در این آمار نیست اما می‌توان فرض گرفت که مبنای محاسبه، معلولیت آشکار جسمی یا ذهنی بوده است.
رئیس کمیسیون سلامت، محیط زیست و خدمات شهری شورای شهر تهران در آذر سال ۱۳۹۳ گفته است که روزانه ۱۶۵ نفر و سالیانه ۶۰هزار نفر به جمعیت معلولان کشور افزوده می‌شوند.
در ایران و بنا بر قانونی که در سال ۱۳۸۳ تصویب شده، سه درصد از ظرفیت استخدام دولتی به معلولان تعلق می‌گیرد؛ سهمیه‌ای که عملا اجرا نشد اما قرار است به ۵ درصد ارتقاء یابد. این قانون تنها شامل دستگاه‌های دولتی است و کاری به بخش خصوصی ندارد.
در کنوانسیون حقوق جهانی معلولان، بر ممنوعیت استثمار، خشونت و سوءرفتار و حق احترام به تمامیت جسمی و روحی معلولان نیز تاکید شده است. ایران این کنوانسیون را پذیرفته و مجلس نیز کمیسیونی به نام حمایت از حقوق معلولان دارد. با این همه در این کشور به توانخواهان جسمی به دیده ترحم نگریسته می‌شود و در مراکز نگاهداری معلولان ذهنی نیز که زیر نظر بهزیستی اداره می‌شود، نمونه‌های آزار و شکنجه گزارش شده‌اند. در شهریور ۱۳۹۴ روشن شد که برخی معلولان در آسایشگاهی در ولد آباد کرج غل و زنجیر می‌شدند و کارکنان مرکز برای ترساندن آنها سگ به جانشان می‌انداختند.
مطالبه مشترک توانخواهان، تامین بسترهایی است که نگاه “حق محور” را جایگزین نگرش “ترحم محور” سازد و تضمین‌های قانونی لازم را به چنین موضعی ببخشد. به عبارت دیگر معلولان به دلیل شرایط خاصی که دارند، استحقاق تبعیض مثبت با پشتیبانی قانون را دارند.
رحمت‌الله حافظی، رئیس کمیسیون سلامت، محیط زیست و خدمات شهری شورای شهر تهران می‌گوید بارزترین و مهم‌ترین مشکل معلولان ایرانی مناسب نبودن خیابان و کوچه‌ها، حمل و نقل شهری و معضل دسترسی است و دومین مشکل هزینه‌های سنگین تردد در سطح شهر.
اکثر توانخواهان ایرانی که روی ویلچر می‌نشینند، از نبود یا کمبود سطوح شیب‌دار یا آسانسور در مراکز آموزشی، کاری و زیستی در رنج‌اند. این در حالی است که شهرداری‌های سراسرکشور مکلف شده‌اند پروانه ساخت و جواز پایان کار بناها را تنها درصورت رعایت استانداردهای لازم برای معلولان صادر کنند.
علی ربیعی، وزیر کار، تعاون و رفاه اجتماعی در مراسم روز جهانی معلولان در سال ۱۳۹۳ گفت ۳۳ هزار دانش‌آموز و ۲۴ هزار دانشجوی معلول در کشور وجود دارند: «باید جامعه را نسبت به واقعیت معلولیت آگاه سازیم تا اهمیت موضوع را دریابد و بداند دولت‌ها توانایی ندارند از پس مشکلات موجود برای ۱۰ تا ۱۲درصد برآید که بیشترین کمک را نیاز دارند.»
کنوانسیون حقوق جهانی معلولان از کشورهای عضو خواسته که برای بهره‌مندی روزافزون افراد معلول از استانداردهای مناسب زندگی، اقدامات لازم را انجام دهند. اقداماتی چون برخورداری آنها و خانواده‌هایشان از بیمه که باید از محل بودجه دولت تامین شود.
مطابق این کنوانسیون، افراد دارای معلولیت، حق برخورداری برابر و کامل از حقوق انسانی، حفظ منزلت و شان انسانی و عدالت اجتماعی را دارند.
اهداف هزاره و مطالبات جامعه معلولان
شعارهایی که سازمان ملل برای روز جهانی معلولان در سال ۲۰۱۵ در نظر گرفته به این قرارند:
• شهرها را برای همه قابل استفاده کنید
• آمار معلولان را شفاف کنید
• افراد واجد معلولیتهای پنهان را نیز وارد فرایندهای اجتماعی و توسعه کنید
تخمین زده می‌شود که در سال ۲۰۵۰ حدود ۶۶ درصد مردم جهان در شهرها زندگی کنند. در همایش زیستگاه که سال ۲۰۱۶ برگزار می‌شود، قرار است پلاتفرم‌های مهم سیاستگذاران و طراحان زندگی شهری برای افراد دچار معلولیت نیز مورد بررسی قرار گیرد و تغییرات لازم برای احقاق نیازهای این دسته از جمعیت جهان مورد نظر واقع شود.
در این همایش باید تضمین شود که شهرها و زیستگاه‌های آتی، امکانات و خدمات لازم و مطلوب برای همه از جمله معلولان را فراهم می‌سازند. طبق توافق باید از روز جهانی توانخواهان، برای بحث و تصمیم گیری در مورد مناسب‌ترین شیوه‌های شهرسازی و زندگی مدنی برای آنها استفاده شود.
در کنوانسیون حقوق جهانی معلولان سرفصل‌هایی حق زندگی، آزادی و امنیت فردی، ایجاد فرصت‌های برابر، عدم تبعیض، مشارکت کامل و موثرمعلولان در امور جامعه، احترام به تفاوت‌ها، برابری زن و مرد به رسمیت شناخته شده است. با این همه کشورهای عضو این کنوانسیون تا دستیابی به نیمی از این سرفصل‌ها راه درازی در پیش دارند.
