گزارش «ایران» از آخرین یافته های «تپه دشت» در سیستان و بلوچستان

کشف اثر انگشت انسان های 5 هزار ساله در شهر سوخته

در حالی دومین دوره حفاری «تپه دشت» از شهرک های کارگاهی شهر سوخته در سیستان و بلوچستان پایان یافت که باستان شناسان توانستند چند اثر انگشت از انسان هایی با قدمت 5هزارسال، آثار و شواهد تولید انرژی از کود حیوانی، مقداری پارچه، سفال و پیکرک های انسانی و حیوانی را در این منطقه کشف کنند.

«تپه دشت» در 3 کیلومتری جنوب غربی شهرسوخته در شمال سیستان و بلوچستان قرار گرفته و این دومین حفاری پس از انقلاب اسلامی است که یک گروه باستان شناس آن را انجام داده اند.

«مهدی مرتضوی»، باستان شناس و سرپرست این گروه 15 نفره حفاری که در 8 فصل حفاری درمحوطه های تاریخی استان های قزوین و سیستان و بلوچستان حضور داشته، مهمترین یافته این فصل کاوش را اثر انگشت انسان های 5 هزار ساله دانست که در روشن شدن خیلی از مسائل مبهم شهر سوخته می تواند مؤثر باشد.

این دانشیار 45 ساله دانشگاه های سیستان و بلوچستان، پس از پایان این حفاری در گفت و گو با «ایران»، از اهمیت این کشف گفت و اینکه چگونه مردم این محوطه باستانی از فضولات گاو، انرژی تولید می کرده اند.

وی همچنین به اهمیت گاو اصیل سیستانی در نزد مردم شهر سوخته اشاره کرده، حیوانی که اهمیت ویژه ای برای مردم ایران داشته، چون تصاویر آن قرن ها بعد بر دیواره های تخت جمشید نیز نقش بسته است.

مرتضوی از اجرای روش باستان شناسی تجربی برای مقایسه با یافته های قدیمی در این فصل از کاوش نیز خبر داده است.

بخشی از گفت و گوی «ایران» با مهدی مرتضوی سرپرست گروه 15 نفره حفاری شهر سوخته در پی می آید:

از یافته های تیم حفاری در «تپه دشت» بفرمایید و اینکه چند نفر شما را در این فصل کاوش همراهی می کردند.

«تپه دشت» یک کارگاه تولید سفال است که در فاصله 3 کیلومتری جنوب غربی شهر سوخته قرار گرفته و 7/5 (پنج و هفت دهم) هکتار وسعت داردکه براساس حفاری های اولیه قدمت آن به دوره دوم استقرار در شهرسوخته یعنی 2 هزار و 800 سال قبل ازمیلاد باز می گردد. فعلاً برای پیدا کردن نقاط مهم برای کاوش، حفاری در سطح این محوطه انجام می شود. فصل دوم حفاری از 8 آذرتا 9 دی به مدت 30 روز انجام گرفت. 12عضو هیأت حفاری به همراه یک کارشناس فنی و 2 راننده در این مدت فعالیت کردند. برای شروع کار مجوز حفاری در 3 ترانشه (گودال هایی با عمق زیاد و پهنای کم) 10×10 مترمربع از طریق دانشگاه دریافت شد، اما در مجموع چون لزومی برای این مقدار حفاری نبود تنها 2 ترانشه 6×6 متر مربع و 5×10 متر مربع حفاری شد. در این فصل از باستانشناسی تجربی کمک گرفتیم، به این معنی که تیم همزمان با حفاری، یک کوره مشابه با کوره ای که در گذشته مورد استفاده قرار می گرفته، شبیه سازی کرد. با این تفاوت که ابعاد، ظرفیت و استاندارد های کوره شبیه سازی شده با کوره مورد استفاده در تپه دشت تفاوت داشت، هدف ازطراحی کوره، پخت سفال نبود بلکه بررسی واکنش باقی مانده های خاکستر کود های حیوانی با خاکستر کشف شده در این محوطه بود. این کوره همانند کوره های قدیمی در جهت باد غالب منطقه ساخته شد، تا تأثیر انرژی باد نیز معلوم شود. درجه حرارت ناشی از سوختن چند تکه کود حیوانی در این کوره که علمی هم درست نشده بود، 288 درجه سانتی گراد بود. اما در مورد یافته های این فصل؛ دو کوره پخت سفال، چند پیکرک حیوانی و انسانی، تکه های پارچه، ظروف متعلق به دوره های دوم، سوم و چهارم استقرار در شهر سوخته (2800 سال قبل از میلاد) بوده، کشف شده است. اثر انگشت مربوط به اضافه های گل های سفالگری است که در هنگام شکل دادن به سفال از آن کنده و دور انداخته شده است. این اثر انگشت به ما کمک می کند تا جنسیت و حتی سن و سال فردی را که در آنجا کار می کرده بدانیم. یک مقدار استخوان هم پیدا شده که استخوان حیوان است یک دندان که ظاهراً مربوط به کودک 7 یا 8 ساله بوده نیز در این محوطه پیدا شد.

در مورد تولید انرژی از کود حیوانی بیشتر توضیح دهید.

این یک هنر است که در 5 هزار سال قبل، می توانستند از کود حیوانی انرژی تولید کنند. مردم در آن زمان فهمیده بودند که گاو گیاهی را می خورده که آن گیاه منبع ذخیره انرژی است و بعد از دفع به عنوان سوخت قابلیت استفاده دارد. درست است که آنها دانشگاه نرفته و کارشان استاندارد شده نبوده، اما می فهمیدند گرمایی که کود حیوانی ایجاد می کند چقدر می تواند مهم باشد. این گرما مربوط به کودی است که هنوز آتش نگرفته است حالا اگر این کود آتش بگیرد چقدر گرما تولید می کند؟ بررسی ها و پژوهش هایی که پس از فصل اول حفاری این منطقه انجام گرفت، مشخص کرد کوره های تپه دشت، که مخصوص کود حیوانی بوده، 800 درجه سانتی گراد حرارت تولید می کرده است.

مهمترین یافته هایی که تاکنون در این محوطه کشف شده کدام است؟

مهمترین یافته های ما در 2 فصلی که کار کرده ایم پارچه، پیکرک های انسانی و کوره پخت سفال بوده، البته در این فصل مهمترین یافته، اثرانگشت بوده که در واقع خیلی از نکات مبهم را برای ما روشن می کند.

برای نمونه بیشتر اشیای قیمتی در قبور شهر سوخته در کنار زنان پیدا شده که این موضوع ثابت می کند، شهر سوخته یک جامعه زن سالار بوده است. البته این یک نگاه تک بعدی است که ما را منحرف می کند، ما باید شواهد مختلفی برای اثبات این موضوع داشته باشیم. با کشف این اثر انگشت ها مشخص می شود افرادی که در کارگاه های تولید سفال کار می کرده اند چه جنسیتی داشته و چند ساله بوده اند حتی اگر تعداد زیادی از این اثر انگشت ها یافت شود محدوده سنی افرادی که در کارگاه کار می کرده اند نیز پیدا می شود. با آزمایش های مختلفی که روی پارچه ها صورت گرفته متوجه شدیم پارچه ها از 2 بافت «Z» شکل و «S» شکل تشکیل شده همچنین مشخص شد برخی پارچه ها از بافت های کنف (گیاهی) و حیوانی تشکیل شده اند. پیکرک های کشف شده نیز یک حالت نمادین برای مردم آن دوران بوده است. پیکرک گاو، نمادی از نژاد گاو سیستانی است که تصاویر آن در تخت جمشید هم وجود دارد. این پیکرک نشان می دهد گاو حیوانی بوده که برای مردم آن دوران اهمیت داشته و از شیر، گوشت، پوست، فضولات و حتی استخوان آن به عنوان ابزار استفاده می شده است.

آیا «جام بزی» که در شهر سوخته پیدا شد و به عنوان نخستین پویانمایی دنیا معروف است، در این کارگاه تولید شده است؟

جام بزی در یکی از این دو کارگاه ساخته شده و در این خصوص تردیدی وجود ندارد. ولی برای یافتن محل ساخت واقعی باید کار آزمایشگاهی انجام گیرد.

تاکنون چند محوطه اقماری در شهر سوخته کشف شده است؟

محوطه های اقماری شهر سوخته مربوط به دوره هایی است که جامعه شهری در این منطقه شکل گرفته و وابسته به مرکز(شهر سوخته) شده است. اینکه گفته شده تعداد محوطه های شهر سوخته 800 مورد است شخصاً قبول ندارم. متأسفانه بدون هیچ مطالعه و نظارتی روی منطقه در دولت قبل، 220 میلیون تومان برای کاوش در 8 هزار مترمربع هزینه شد. در حالی که این هزینه باید برای 30 هزار متر مربع صرف می شد.

محدودیت های شما در این حفاری ها چه بود؟

محدودیت ها عمدتاً مالی است. 20 درصد کار در محوطه انجام می شود و 80 درصد کار مطالعات بعدی است و بخش عمده مطالعات فعالیت های آزمایشگاهی است که خیلی هزینه دارد. اگر یافته های این حفاری بر اساس ردیف های دانشگاه پیش برود، 10 سال برای رسیدن به نتایج زمان نیاز است. ولی اگر بودجه مشخصی در نظر گرفته شود، تمام نتایج این حفاری در مدت یکی دو سال آماده و منتشر می شود. مسائل مالی باید روی مطالعات پایانی باشد نه اینکه روی افزایش مطالعات میدانی و بردن یافته ها به انبار های موزه و در نهایت خراب شدن آنها.

در انتها باید بگویم، بودجه این 2 فصل از بودجه های دانشگاه تأمین شده و اگر حمایت مالی از کاوش در این محوطه انجام شود ظرف 10 سال آن را در یونسکو به ثبت می رسانیم.